برنامه‌ای بهتر برای تحریم خطوط هوایی ایران

در میان انبوهی از تحریم‌های جدیدی که به دنبال حمله ایران به اسراییل تصویب شد، ایالات متحده و متحدان اروپایی آن نیز به‌تازگی هشدار دادند که اگر تهران موشک‌های بالیستیک به روسیه بدهد تا در جنگ اوکراین استفاده کند، ممکن است تحریم‌های بیشتری برای تهران در راه باشد. بر اساس گزارش‌ها، این تحریم‌های مضاعف، ممنوعیت احتمالی پروازهای اروپایی ایران ایر، شرکت هواپیمایی رسمی جمهوری اسلامی، را هم شامل خواهد شد.

 هم‌اکنون، پنج هواپیمای مسافربری پهن‌پیکر ایران‌ ایر  در پروازهای برنامه‌ریزی شده میان تهران و کلن، فرانکفورت، هامبورگ، استانبول، لندن، میلان، پاریس، رم و وین  مورد استفاده قرار دارند. با وجود آنکه اهمیت اقتصادی این پروازها محدود است اما حفظ آنها برای حکومت اسلامی از نظر سیاسی (به عنوان وزنه تعادل در برابر انزوای فزاینده بین‌المللی) و تاکتیکی (به عنوان وسیله‌ای برای انتقال تروریست‌ها، ماموران دیگر و بار غیرقانونی به مقصد قاره اروپا و از آن مبدا) اهمیت دارد. بنابرین،  تا زمانی که شرکت هواپیمایی مهم ایران یعنی "ماهان ایر"  بتواند از طریق شبکه‌ای از شرکت‌های صوری گمنام و دیگر روش‌ها دسترسی‌ خود را به اروپا حفظ کند، متوقف کردن  پروازهای اروپایی ایران ‌‌‌ایر در عمل اثر چندانی نخواهد داشت.

Open image

افول ایران ایر، رشد ماهان

در چند سال گذشته، مشکلات مالی ناشی از سوءمدیریت داخلی و   تحریم‌ها باعث شده که شمار ناوگان هواپیماهای قابل‌استفاده‌ی ایران ایر به تنها ۱۹ فروند کاهش یابد.  در زمان اجرای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) بین سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۷، ایالات متحده آمریکا شرکت کم‌فروغ ایران ایر را از فهرست تحریم‌های خود خارج کرد. با وجود این، مدیران این شرکت نتوانستند تا پیش از خروج واشینگتن از توافق هسته‌ای  و برقرار شدن دوباره‌ی تحریم‌ها در اواخر سال ۱۳۹۷، منابع مالی لازم برای تحویل گرفتن دهها فروند هواپیمای نو سفارشی خود را تضمین کنند. در نتیجه، ایران ایرهم‌اکنون با هواپیماهای به‌طور عمده فرسوده و کمترین میزان سوددهی به فعالیت خود ادامه می‌دهد.

در همین حال هواپیمایی ماهان که در عمل به عنوان  شرکت هواپیمایی سپاه پاسداران فعالیت می‌کند، با خرید غیرقانونی چندین هواپیمای پهن‌پیکر فعالیت‌های خود را به شکل چشمگیری گسترش داده تا جایی که توانسته جای ایران ایر را به عنوان بزرگترین شرکت هوایی کشور بگیرد. به‌‌ویژه در سه سال گذشته، ماهان بسیاری از مسیرهای داخلی و آسیایی را که  پیشتر ایران‌ ایر پوشش می‌داد، تصاحب کرده است.

همچنین ماهان به تازگی مجموعه‌ای کمترشناخته شده از خطوط هوایی زیرمجموعه و شرکت‌های خدمات هوایی را در کشورهای آفریقایی و آسیایی مانند بورکینافاسو، گامبیا، اندونزی و مالی تاسیس کرده است. (برای دیدن فهرست چنین نهادهایی جدول ۱ را ببینید؛ و توجه داشته باشید که نام موسسات در بورکینافاسو و مالی ناشناخته‌ است و در جدول گنجانده نشده هرچند وجود موسسات صوری و پوششی ماهان در این کشورها به دلیل استفاده از شناسه جعلی ثبت هواپیمای این کشورها تایید شده است). ماهان قصد دارد با حمایت مالی سپاه و سایر ارگان‌های حکومتی، و با استفاده از شرکت‌های تابعه‌ی خود و قراردادهای  اشتراک‌گذاری کد (یا همان همکاری  با دیگر خطوط هوایی در فروش بلیط) فعالیت‌های خود را در اروپا گسترش دهد.

Open image

پروازهای اروپایی ایران: تحریم‌ها و گریزگاه‌ها

در ۱۴ آبان ۱۳۹۷، دولت ایالات متحده در چارچوب یک کارزار فشار اقتصادی بی‌سابقه، تحریم‌های جامعی را علیه حکومت ایران تصویب کرد. بسیاری از این تحریم‌ها همچنان برقرار است، که خرید سوخت و دیگر خدمات را برای ایران ایر در خارج از کشور دشوار می‌کند. از سوی دیگر، سوءمدیریت و فقدان منابع مالی مانع پیوستن هواپیماهای تازه‌تر به ناوگان ایران ایر شده است. در نتیجه، ایران ایر امروز تنها پنج فروند هواپیمای پهن‌پیکر با گنجایش سوخت کافی و سلامت پروازی لازم برای پرواز به اروپا در ناوگان خود دارد.

Open image

با افزایش این مشکلات در سال‌های اخیر، حکومت ایران از سال 1391 با استفاده از انواع روش‌های غیرقانونی برای دور زدن تحریم‌های ایالات متحده که درسال 1390 (2011) علیه ماهان اعمال شده بود، به این شرکت امکان داد تا هواپیماهای دست دوم ایرباس ای-۳۴۰  بخرد و در اوایل سال ۲۰۱۲ در  پروازهای اروپایی  مورد استفاده قرار دهد. برجام به طور موقت این تحریم‌ها را به حالت تعلیق درآورد اما با برقراری مجدد تحریم‌ها در سال 1397 (2018)، واشینگتن متحدان خود در فرانسه، آلمان، ایتالیا، و اسپانیا را در فشار گذاشت تا پروازهای اروپایی ماهان را در سال 1398  متوقف کنند و، به این ترتیب،   بار دیگر ایران ایر به تنها شرکت هواپیمایی ایران تبدیل شد که اجازه فعالیت در حریم هوایی اروپا را داشت.

امروزه بیشتر مسافران ایرانی برای پرواز به اروپا و کشورهای دیگر، به شرکت‌های هواپیمایی خارجی به ویژه ترکیش ارلاینز (خطوط هوایی ترکیه)، قطر ایرویز (خطوط هوایی قطر) و تا حدی هواپیمایی امارات متکی‌ هستند. اگر اتحادیه اروپا تصمیم به تحریم ایران ایر بگیرد، احتمال آغاز پروازهای مستقیم این شرکت‌ها و سایر خطوط هوایی از ایران به اروپا  بر اساس قراردادهای اشتراک‌گذاری کد با تهران  وجود دارد. مقامات ایرانی حتا احتمال به کار گرفتن خطوط هوایی خارجی در پروازهای داخلی در ایران را در صورت از کار افتادن بخش قابل توجهی از ناوگان هوایی کشور بررسی کرده‌اند.

در این میان، هواپیمایی ماهان‌ از سال ۱۳۹۸ به طور پیوسته تلاش کرده تا تحریم‌ها و محدودیت‌های اروپایی را دور بزند و برای نمونه، شرکت‌هایی زیرمجموعه‌ای مانند شرکت هواپیمایی یزد را تاسیس کرد تا در آینده نزدیک پروازهای اروپایی را برعهده بگیرد. همچنین، ماهان هواپیماهای پهن‌پیکر ایرباس A300-600 و A310-300 خود را به هواپیمایی ایران ایرتور اجاره داده است. هواپیمایی ایران ایرتور شرکتی ایرانی و به‌اصطلاح "خصوصی" است  که مجوز کاربری کشور سوم (TCO) با هواپیمای اجاره‌ای در اتحادیه اروپا را در آذر ۱۴۰۰ از آژانس ایمنی هوانوردی اروپا (EASA) دریافت کرد. ایران ایرتور بین سال‌های 1390 تا 1394 به دلیل حمایت از گروه‌های تروریستی در فهرست "اتباع تحریمی ویژه" وزارت خزانه‌داری آمریکا قرار داشت، اما با وجود برقراری دوباره‌ی تحریم‌های ایالات متحده در سال 1397، ایران ایرتور به این فهرست اضافه نشد.

نتیجه‌گیری

در دو سال گذشته، چندین شرکت جدید زیرمجموعه هواپیمایی ماهان توانستند خود را از دید وزارت خزانه‌داری آمریکا مخفی نگه دارند و این امکان را بیابند تا عملیات خود را به سرعت گسترش  داده و هواپیماهای بیشتری را از شرکت مادر دریافت کنند. از آنجا که ماهان اکنون آرزوی ازسرگیری کامل پروازهای اروپایی را در سر می پروراند، این شرکت هواپیمایی و تمام شرکت‌های وابسته به آن باید در هر تحریم و ممنوعیت پروازی جدیدی مورد تحریم قرار بگیرند. اگرچه اقدام اروپا به تحریم ایران ایر، در صورت انتقال موشک‌های بالستیک تهران به روسیه، یک پاسخ جمعی مثبت به شمار می‌رود اما اثری بر قطع فعالیت‌های غیرقانونی ماهان، از جمله نقل‌وانتقال جنگ‌افزار و نیروهای مزدور و پرسنل سپاه پاسداران به سراسر منطقه و جهان، نخواهد داشت.

واقعیت آن است که تحریم انفرادی ایران ایر به احتمال زیاد سپاه پاسداران و ماهان را به افزایش استفاده از خطوط هوایی فرعی و قراردادهای اشتراک‌گذاری کد برای گسترش عملیاتشان در اروپا تشویق خواهد کرد. بنابرین، اتحادیه اروپا و متحدانش باید ماهان را نیز تحریم کنند و همزمان آن دسته از خطوط هوایی بین‌المللی را که روابط نزدیکی با ایران دارند متقاعد کنند که به هرگونه پیشنهاد سودآور احتمالی از سوی تهران درباره سهیم شدن در بازار داخلی یا توافق‌های مربوط به اشتراک‌گذاری کد جواب رد بدهند.

باید توجه داشت که هدف از چنین اقداماتی تحت فشار گذاشتن بخش‌های مسافرتی و گردشگری ایران نیست، چون از یک سو درآمد اقتصادی حکومت از ایران‌ ایر ناچیز است و از سوی دیگر تاثیر چنین فشاری بر شهروندان از دید فکری ایدئولوژی حکومت بی‌اهمیت است. بنابرین، باید جلوی نقش‌آفرینی راهبردی هواپیمایی ماهان‌ به عنوان ابزار کلیدی حکومت برای دسترسی به جهان خارج گرفته شود. برای رسیدن به آن هدف، لازم است که دور جدید تحریم‌ها بر اهداف زیر متمرکز شود:

• هواپیمایی ماهان
• شرکت‌های زیرمجموعه ماهان (برای نمونه‌ها به جدول ۱ نگاه کنید)
• تمام هواپیماهای ماهان، از جمله آنهایی که به دیگر خطوط هوایی ایرانی و خارجی اجاره داده شده‌‌اند
• مسوولان نظامی و حکومتی ایران که از فعالیت‌های ماهان و شرکت‌های وابسته به آن سود می‌برند.

با در پیش گرفتن این رویکرد فراگیر، اتحادیه اروپا و متحدانش می‌توانند از تلاش تهران در آینده برای تبدیل کردن تحریم‌ ایران‌ ایر به فرصتی برای ایجاد سردرگمی و ابهام بیشتر در شبکه فعالیت‌های غیرقانونی خود و وابستگانش در خاک اروپا پیش‌گیری کنند.

بابک تقوایی روزنامه‌نگار مسایل دفاعی و هوانوردی مستقر در اروپاست.