تحلیل کوتاه
گفتگوهای رئیس‌جمهور چین درباره اشاعه هسته‌ای، بازارهای انرژی، همکاری‌های دفاعی و سایر موضوعات، تضادهای زیادی با ملاقات‌های تابستانی رئیس‌جمهور بایدن در عربستان سعودی داشت و با برخی انتقادات غیرمنتظره از سوی ایران مواجه شد.
سومین سفر شی جین پینگ رئیس‌جمهور چین به خاورمیانه در اوایل ماه جاری با مجموعه‌ای از اجلاس‌ها، نشست‌های دوجانبه و تعهدات بزرگ به پایان رسید. در مجموع، شرکت‌های چینی در طول این سفر حداقل سی‌وچهار قرارداد با شرکت‌های منطقه‌ای امضا کردند که ارزش آن حدود ۵۰ میلیارد دلار است. لحن بیانیه‌های منتشر شده در طول این سفر نیز قابل توجه بود و اغلب در تضاد آشکار با بیانیه های مربوط به سفر ماه جولای رئیس‌جمهور بایدن به عربستان سعودی قرار داشت. در حالی که شی جین پینگ شراکت جدید با اعراب را به منزله افق‌های روشن می‌بنید و آن را «انرژی پایان ناپذیر برای رشد دوستی چین و اعراب» توصیف کرده است، از دید بایدن این روابط نیازمند اصلاح با تاکید بر اهداف «متمرکز» و «واقع‌بینانه» است.
مقایسه دیدارها بر حسب موضوع
بایدن و شی جین پینگ در حین سفرهای خود به موضوع‌های مشابهی پرداختند، هرچند برخی از این موضوع‌ها با اظهارنظرهای علنی بیشتری از طرف یکی از دو رهبر همراه بود.
انرژی. انرژی موضوع اصلی بایدن در مذاکرات بود؛ بر اساس بیانیه مشترک جده که در حین سفر بایدن صادر شد، آمریکا و عربستان سعودی توافق کردند که «به طور منظم درباره بازارهای انرژی جهانی با یکدیگر مشورت کنند» و به عنوان «شرکای استراتژیک» در طرح‌های جدید انرژی با یکدیگر همکاری داشته باشند (هرچند آنها از آن زمان تاکنون بر سر تولید نفت با هم اختلاف داشته‌اند). در همین حال، شی جین پینگ درخواست کرد که داد-و-ستد نفت و گاز طبیعی با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس به جای دلار آمریکا به یوآن چین انجام شود. پکن سال‌هاست که این موضوع را با مقامات منطقه درمیان گذاشته است اما پیشرفت چندانی در این مورد حاصل نشده است. یکی از مقامات عربستان سعودی که هویتش فاش نشده، اخیراً گفته است که پادشاهی عربستان ممکن است به زودی فروش مقادیر اندکی از نفت را به یوان آغاز کند، اما «هنوز زمان مناسب آن فرا نرسیده است».
تجارت و سرمایه گذاری. هم چین و هم آمریکا طرح‌های تازه و گسترده‌ای در زمینه سرمایه‌گذاری خارجی برای خاورمیانه و دیگر مناطق به بازار ارائه کرده‌اند: پکن طرح «کمربند-جاده» را در دست دارد، در حالی که واشنگتن طرح جدیدتر «مشارکت جهانی در سرمایه گذاری و توسعه زیرساخت‌ها» را ارائه کرده است. مقامات کشورهای عرب بارها در طول اجلاس‌های چندجانبه خود با شی جین پینگ، بر طرح «کمربند-جاده» تاکید داشته‌اند که در واقع بازتاب ابراز علاقه رئیس‌جمهور چین به همکاری در زمینه زیرساخت‌ها، کارخانجات تولیدی و سایر بخش‌ها بوده است.
در بیانیه‌های مشترک با عربستان سعودی، زبان استفاده شده در مورد طرح «کمربند-جاده» و طرح «مشارکت جهانی در سرمایه گذاری و توسعه زیرساخت‌ها» بسیار با هم فرق دارد. بیانیه آمریکا و عربستان پروژه‌های مربوط به مشارکت جهانی را برای امنیت ملی و انتقال جهانی انرژی بسیار مهم می‌داند، حال آنکه بیانیه چین و عربستان بر «اهمیت» هماهنگ‌سازی طرح «کمربند-جاده» با «چشم انداز ۲۰۳۰» تاکید دارد؛ که مهم‌ترین طرح ابتکاری ریاض برای توسعه اقتصادی است.
یکی دیگر از موضوعات مورد بحث در مذاکرات، احتمال توافق تجارت آزاد بین چین و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس بود که خواست پکن از سال‌ها پیش است. بحث‌های مربوط به چنین توافقی به سال ۲۰۰۴ برمی گردد و از سرفصل‌های مکرر شی جین پینگ در مذاکرات بوده است، هرچند در طول سفر او هیچ توافقی در این زمینه اعلام نشد.
دفاع و امنیت. امنیت منطقه‌ای در سفر بایدن جای ممتازی داشت. در اجلاس سران شورای همکاری خلیج فارس+۳ بایدن گفت: «ما ظرفیت و عزم قاطعی برای مقابله با تهدیدات تروریستی در هر کجا که باشد داریم... ما به کمک ائتلاف گسترده‌ای از کشورها از جمله همه افراد حاضر در این جلسه به اقدامات ضد تروریستی خود ادامه خواهیم داد.» به همین ترتیب، در بیانیه جده نیز آمریکا قویاً تصدیق کرد که از «امنیت ارضی» عربستان سعودی دفاع خواهد کرد و قول داد که زمینه را برای تلاش‌های این کشور تسهیل کند تا «به قابلیت‌های لازم» در این زمینه دست یابد.
اگرچه در جریان سفر بایدن هیچ خبری در مورد فروش عمده اسلحه منتشر نشد، اما وزارت امور خارجه آمریکا یک ماه بعد، انجام دو معامله مهم در زمینه دفاع هوایی را تصویب کرد. عربستان سعودی در مورد خرید ۳۰۰ موشک رهگیر برای سامانه پدافند هوایی پاتریوت این کشور (به ارزش ۳.۰۵ میلیارد دلار) موافقت کرد، امارات متحده عربی نیز موافقت کرد که ۲.۲۵ میلیارد دلار موشک و ایستگاه های فرماندهی و کنترل برای سامانه پدافند ضد-بالستیک خود موسوم به تاد (THAAD=پدافند حوزه ارتفاع بالا در نقطه بازگشت موشک به جو) خریداری کند.
مسائل دفاعی در بیانیه‌های عمومی منتشر شده پیرامون سفر شی جین پینگ کمتر شاخص بود. او در سخنرانی افتتاحیه‌اش در عربستان سعودی پس از تاکید بر روابط اقتصادی، فرهنگی و سیاسی چین و عربستان به تعهدات استاندارد چین در مورد تمامیت ارضی و ثبات منطقه‌ای اشاره کرد. جالب آن است که او همچنین گفت که پکن از «طرف عربی در…(بنای) معماری امنیتی مشترک جامع و پایدار در خاورمیانه» حمایت می‌کند و از کشورهای عربی دعوت کرد تا در «طرح امنیت جهانی» چین شرکت کنند؛ چشم‌انداز جدیدی که روابط امنیتی بین المللی را دنبال می‌کند و در تضاد با ائتلاف‌های تحت رهبری آمریکا قرار دارد.
علاوه بر این، بیانیه مشترک چین و عربستان موید این امر است که دو طرف برای توسعه همکاری و هماهنگی در زمینه‌های دفاعی، تقویت سیستم اشتراک اطلاعات در مبارزه با تروریسم و افراط‌گرایی، و تبادل متخصص «در زمینه هشدار به‌هنگام در مورد ریسک‌های اطلاعات محرمانه» تصمیم گرفته‌اند. در بیانیه مشترک چین و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس نیز همین هدف‌ها تکرار شده است و آنها برای «جلوگیری از تأمین مالی و تسلیحاتی و جذب نیروی» گروه‌های تروریستی در منطقه، قول همکاری داده‌اند. با این حال، تاکنون هیچ خبر جدیدی در مورد فروش تسلیحات در طی سفر شی جین پینگ به بیرون درز نکرده است.
برنامه هسته‌ای و فعالیت‌های منطقه‌ای ایران. تعجب آور اینجاست که بیانیه‌های آمریکا و چین در مورد ایران و اشاعه هسته‌ای در منطقه شباهت داشت. بایدن در اظهارات خود در شورای همکاری خلیج فارس+۳ تاکید کرد که آمریکا برای «مقابله با تهدیدات ایران در منطقه» همکاری نزدیکی با شرکای منطقه‌ای خود خواهد داشت و مجدداً هم تایید کرد که آمریکا متعهد است که «اطمینان دهد ایران هرگز به سلاح هسته‌ای دست نخواهد یافت.»
بیانیه مشترک چین با شورای همکاری خلیج فارس لحنی تندتر از بیانیه‌های قبلی پکن در مورد موضوع هسته‌ای داشت و از ایران خواسته بود تا با آژانس بین المللی انرژی اتمی «همکاری کامل» داشته باشد. چین در گذشته، معمولاً خواستار «گفتگو» میان ایران، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و سایر طرف‌های درگیر در توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ (برجام) شده بود. در بیانیه شورای همکاری خلیج فارس همچنین به حمایت دولت‌های شرکت کننده در اجلاس از تلاش برای جلوگیری از «اشاعه سلاح‌های کشتار جمعی در منطقه شورای همکاری خلیج فارس» و تضمین «ماهیت صلح آمیز برنامه هسته‌ای ایران» اشاره شده بود.
انتخاب واژگان استفاده شده در بیانیه درباره فعالیت‌های غیرهسته‌ای ایران نیز بی‌سابقه بود. چین در دیدارهای قبلی با کشورهای عربی و کشورهای حوزه خلیج فارس، بیانیه‌های خود را با دقت تنظیم می‌کرد تا مبادا باعث ناراحتی تهران شود. با این حال، در بیانیه شورای همکاری خلیج فارس صراحتاً از شرکت کنندگان در گفتگوهای منطقه‌ای خواسته شده بود که به موضوع «فعالیت‌های بی‌ثبات‌کننده منطقه‌ای» و «حمایت ایران از گروه‌های تروریستی و فرقه‌ای و سازمان‌های مسلح غیرقانونی» بپردازند؛ موضوع‌هایی که چین به‌ندرت به آنها به صورت علنی اشاره کرده بود. این بیانیه همچنین تاکید داشت که روابط ایران و شورای همکاری خلیج فارس باید بر اساس «اصل حسن همجواری و عدم مداخله در امور داخلی» یکدیگر باشد.
مقامات ایرانی بلافاصله به انتقاد از این بیانیه‌ها پرداختند. سخنگوی وزارت امور خارجه ایران با محکوم کردن نکات هسته‌ای مطرح شده در بیانیه، تاکید کرد که تهران «هرگز» توافق هسته‌ای (برجام) را ترک نکرده است. این وزارتخانه همچنین یک روز پس از اجلاس، سفیر چین را احضار و «نارضایتی شدید» دولت ایران را اعلام کرد.
واکنش چین برای کنترل خسارت نیز سریع بود. در ۱۳ دسامبر، هو چون‌هوآ، معاون نخست وزیر چین، برای رفع تنش‌ها به تهران اعزام شد و همزمان سخنگوی وزارت خارجه چین اعلام کرد که کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و ایران «همه دوستان چین هستند». به همین ترتیب، سفیر چین در سازمان ملل متحد ضمن قدردانی از «موضع انعطاف‌پذیر اخیر» تهران ابراز امیدواری کرد که آمریکا و دیگران نیز گام‌هایی به سوی ایران بردارند و به راه حل میانه‌ای برسند.
برنامه‌های هسته‌ای غیرنظامی. کشورهای شورای همکاری خلیج فارس سال‌هاست که علناً ایده راه‌اندازی برنامه‌های انرژی هسته‌ای را دنبال می‌کنند اما تاکنون پیشرفت چندانی در این زمینه حاصل نشده است. در دولت ترامپ، به رغم اینکه شرکت‌های آمریکایی پیشنهادهایی برای ایجاد تاسیسات احتمالی برای این کار ارائه کردند، اما مذاکرات عربستان سعودی با واشنگتن در این مورد به دلیل اختلاف نظر در مورد شرایط عدم اشاعه هسته‌ای متوقف شد. ظاهراً اظهارات بایدن در ماه جولای تایید کننده این بن‌بست بود؛ او به طور کلی، در چارچوب انرژی پاک، به مشارکت در زمینه انرژی هسته‌ای اشاره کرد اما چیز دیگری در این مورد نگفت.
در مقابل، شی جین پینگ، بارها برای گسترش همکاری در زمینه «استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای» اعلام آمادگی کرد. او در اجلاس کشورهای شورای همکاری خلیج فارس تاکید کرد که چین مایل است که یک مجمع مشترک برای فناوری هسته‌ای صلح آمیز و یک مرکز مشترک برای نمایش توانایی‌های هسته ای ایجاد شود. پکن در گذشته علناً به چندین پروژه هسته‌ای مشترک با عربستان سعودی اشاره کرده است. در سال ۲۰۲۰، گزارش‌هایی مبنی بر کمک چین به پادشاهی عربستان برای ساخت تاسیسات استخراج اورانیوم منتشر شد که باعث نگرانی یک گروه متشکل از سناتورهای هر دو حزب آمریکا در مورد اشاعه هسته‌ای در عربستان سعودی شد.
مخابرات. یکی از زمینه‌های اصلی نگرانی آمریکا افزایش پیوندهای منطقه با شرکت‌های مخابراتی چین است. سفر بایدن دربردارنده یک تفاهم‌نامه مشترک برای برقراری ارتباط شرکت‌های آمریکایی و سعودی به منظور پیشبرد دو هدف بود: استقرار تکنولوژی 5-جی «با استفاده از شبکه‌های دسترسی باز رادیویی» و توانمندی «توسعه 6-جی از طریق تکنولوژیهای مشابه». این نگرانی قدیمی دولت آمریکاست که برخی کشورها در بازار ارتباطات بیش از حد به یک شرکت تامین کننده تجهیزات ارتباطی متکی باشند (به ویژه آنهایی که با موسسات چینی در ارتباط هستند). چند ماه قبل از سفر بایدن، پنتاگون خاطرنشان کرد که جریان فعلی این صنعت موجب «کند شدن سرعت نوآوری» شده و «شناسایی و چاره‌یابی مسائل امنیتی با دشواری» روبرو شده است.
سعودی‌ها در سفر شی جین پینگ با امضای یادداشت تفاهمی توافق کردند که همکاری خود با شرکت چینی هووآوی را در زمینه‌های رایانش ابری (cloud computing)، مراکز داده‌پردازی و ساخت مجتمع‌هایی با تکنولوژِی پیشرفته در شهرهای عربستان سعودی افزایش دهند. در واقع، با وجود هشدارهای آمریکا در مورد خطرات امنیتی، دولت‌های منطقه برای زیرساخت شبکه‌های ارتباطی خود به شرکت‌های مخابراتی چینی روی آورده‌اند. تنها در سال ۲۰۲۰، همه کشورهای شورای همکاری خلیج فارس قراردادهای 5-جی با شرکت هوآوی چین امضا کرده‌اند.
فضا. در گزاره‌برگ کاخ سفید مربوط به سفر بایدن به عربستان، بر همکاری دوجانبه در «تمام زمینه‌های اکتشاف فضایی» از جمله «سفر انسان به فضا، رصد زمین، توسعه تجاری و تنظیم قواعد، و رفتار مسئولانه در فضای خارج از جو زمین» تاکید شده است. واشنگتن همچنین از امضای پیمان آرتمیس از طرف ریاض استقبال کرد. این پیمان مجموعه‌ای از توافقنامه‌های چندجانبه تحت نظارت ناسا است که برای کنترل رفتار صلح‌آمیز در فضا و پیگیری یک سفر انسانی دیگر به کره ماه تا سال ۲۰۲۵ تنظیم شده است.
اگرچه چین یکی از امضاکنندگان این پیمان نیست، با این حال شی جین پینگ گفت که همکاری فضایی با ریاض در حال «شتاب گرفتن» است. در سال ۲۰۲۱، کمیسیون فضایی عربستان توافقنامه‌ای را با «آژانس سفر فضایی چین» برای انجام یک ماموریت مشترک در ایستگاه فضایی تیانگونگ در سال ۲۰۲۲ امضا کرد. در طول سفر شی جین پینگ، رسانه‌های چینی گزارش دادند که این ماموریت «به زودی» انجام خواهد شد اما تاریخ مشخصی برای آن تعیین نکردند. شی جین پینگ همچنین از سایر کشورهای منطقه دعوت کرد تا در ماموریت‌های مشترک در این ایستگاه فضایی شرکت کنند.
همراهی و حمایت متفاوت اعراب از مواضع چین
سفر شی جین پینگ دارای سه بخش مهم گفت‌وگو بود: با عربستان سعودی، با شورای همکاری خلیج‌فارس و با گروه وسیع‌تری از کشورهای عربی. همه کشورهای اتحادیه عرب به جز سوریه، نمایندگانی را به اجلاس سران فرستادند و دبیرکل سازمان همکاری اسلامی نیز در آن حضور داشت. اکثر کشورها، رئیس دولت، نخست وزیر یا معاون ولیعهد خود را به اجلاس فرستادند به جز عمان که معاون نخست وزیر خود و امارات متحده عربی که حاکم امارت فجیره را فرستادند. شی جین پینگ با بسیاری از شرکت‌کنندگان در اجلاس به صورت انفرادی ملاقات کرد جز با ملک عبدالله دوم، پادشاه اردن، شیخ حمد آل ثانی، حاکم امارات، عزیز اخنوش، نخست‌وزیر مراکش، و محمد المنفی، رئیس شورای ریاست‌جمهوری لیبی.
بر اساس روایت‌های دولت چین، دیدارهای دوجانبه شی جین با جیبوتی، مصر، کویت و تشکیلات خودگردان فلسطین به منزله تأیید حمایت این کشورها از سیاست‌های پکن در قبال تایوان، هنگ‌کنگ و استان سین‌کیانگ بوده که دولت‌های آمریکا همیشه مقامات چین را به نسل‌کشی مسلمانان اویغور در آن متهم کرده‌اند. دیدارهای شی جین پینگ با مقامات الجزایر، لبنان، موریتانی، قطر و عربستان سعودی وارد جزئیات این مسائل نشد، هرچند که آنها از اصل «چین واحد» و منافع کلی‌تر پکن حمایت کردند. دیدارهای شی جین پینگ با نمایندگان بحرین، عراق، سومالی و سودان نیز شامل حمایت کلی از منافع چین بود، اما جزئیات این دیدارها مشخص نیست. و نهایتاً، نمایندگان عمان، تونس و یمن بدون پرداختن به موضوعات دیگر فقط از حمایت چین قدردانی کردند. در مقابل، بیانیه نهایی اجلاس سران کشورهای عرب و چین ضمن تاکید بر «تعهد قاطع کشورهای عربی به اصل چین واحد»، بر قبول این دیدگاه که «تایوان بخشی جدایی ناپذیر از خاک چین است»، و رد «استقلال تایوان در هر شکلی» و حمایت از «موضع چین در قبال مسئله هنگ کنگ» تاکید کرده است.
گرانت راملی هموند گلدبرگر در انستیتو واشنگتن و نویسنده پژوهش اخیر انستیتو با عنوان «حضور امنیتی چین در خاورمیانه: خطوط قرمز و اصول راهنما برای ایالات متحده» است. کارول سیلبر، اریک فیلی، سارا کان، سوده آق‌گوندوغدو، لورن فون تادن و فارس العمری، دستیاران پژوهش در انستیتو واشنگتن اند. این دیدبان سیاست‌گذاری با حمایت برنامه بنیاد دایان و بنیاد گیلفورد گلیزر در انستیتو واشنگتن در زمینه رقابت قدرت‌های بزرگ و خاورمیانه منتشر شده است.
درباره نویسنده
همرسانی در شبکه‌های اجتماعی
