قانون هسته‌ای جدید ایران: تاکتیکی برای مذاکره، ابزار سیاست داخلی، یا هر دو؟

روز دوم دسامبر، مجلس ایران قانون جدیدی را تحت عنوان «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از منافع ملت ایران» به تصویب رساند که مطابق آن خواستار اقدامات جدید و اساسی در جبهه هسته‌ای شده است. به طور مشخص، این قانون دولت را ملزم می‌کند تا در صورتی که تحریم‌ها در ظرف دو ماه آینده لغو نشوند، از تعهدات خود در برابر محدودیت‌های اعمال‌شده در توافق سال ۲۰۱۵ موسوم به برجام باز هم بکاهد و، علاوه بر اقداماتی دیگر، اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را نیز متوقف کند.

مقامات رسمی دولت ایران، در واکنش به این مصوبه مجلس، پیام‌های بسیار متفاوتی به مخاطبان داخلی و خارجی خود ارسال کردند. محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، امروز طی یک سخنرانی ویدیویی قبل از آغاز «گفت‌وگوهای مدیترانه‌ای» در رُم، گفت که اگر مصوبه راهبردی مجلس «همه مراحل قانونی» را طی کند، دولت ملزم به اجرای آن است. وی همچنین خاطرنشان كرد كه ایالات متحده و دیگر امضاكنندگان برجام می‌توانند در صورت «انجام تعهدات خود» در برجام، مانع از اجرای این مصوبه شوند.

 با این حال، حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران، خطاب به مجلس گفت: «هول نشوید! بگذارید کارمان را بکنیم.» روحانی همچنین خواهان «مشورت و همفکری» مجلس با بخش‌های دیگر حکومت شد و خطاب به آنها گفت: «بگذارید ما با دقت کارمان را بکنیم.»

لحن متکبرانه و حتی توهین‌آمیز روحانی نسبت به مجلس اصلا تازگی ندارد، ولی نشانه دیگری از میزان اهمیت مجلس در سیاست داخلی ــیا فقدان اهمیت آنــ است. رئیس‌جمهور تصریح کرد که از دید او، مجلس هیچ نقش جدی در تصمیم‌گیری‌ها یا اتخاذ رویکرد کشور در زمینه برنامه هسته‌ای یا سایر مسائل مهم مربوط به سیاست خارجی ندارد. او حتی با صراحت بیشتری نسبت به ظریف اظهار داشت که اگر ایالات متحده و اروپا به تعهدات خود در توافق هسته‌ای برجام پایبند باشند، ایران مصوبه جدید مجلس را نادیده می‌گیرد. اگر رویدادهای اخیر ایران را مد نظر قرار دهیم، شاید این‌گونه بی‌اعتنایی روحانی به مجلس قابل توجیه باشد. به عنوان مثال، در سال ۲۰۱۵، برخی از نمایندگان مجلس تهدید کردند که اختیارات دولت روحانی را در اجرای برجام، که تازه توافق شده بود، مسدود می‌کنند. اما هنگامی که علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، به آنها پیام داد که باید سریعاً آن را تصویب کنند، مجلس در کمتر از ۲۰ دقیقه آن را تایید کرد و برخی از نمایندگان حتی بدون خواندن متن توافقنامه به آن رأی دادند.

بعید است روحانی بدون داشتن اطلاعاتی از موضع‌گیری رهبر در این مورد، یا حدس صائب درباره آن، چنین رفتار تحقیرآمیزی نسبت به مصوبه جدید مجلس از خود نشان داده باشد. و صرف تصویب آن در مجلس، الزاماً به این معنی نیست که خامنه‌ای هم خواهان اجرای مفاد آن باشد. رهبر جمهوری اسلامی اغلب می‌گذارد تا دو قوه مقننه و مجریه به این شکل علنی با هم درگیر شوند تا این امر موجب تضعیف هر دو و کاهش اقتدار و استقلال آنها (در مقابل رهبر) شود. به‌علاوه، وقتی نوبت به موضوعات حیاتی در سیاست‌گذاری می‌رسد، مانند برنامه هسته‌ای، خامنه‌ای غالباً اظهارنظرهایی در مقابل عموم می‌کند که با اهداف واقعی و مطلوب او در تضاد است؛ این روش در صورت نامطلوب بودن نتایج سیاست‌ها، راهی برای فرار رهبری از پذیرش مسئولیت دولتی باقی می‌گذارد.

بااین‌‍حال، اگر با دقت به فضای مه‌آلود سیاست‌های داخلی رژیم بنگریم، به نتیجه‌گیری روشنی درباره مصوبه جدید مجلس می‌رسیم: خامنه‌ای مایل نیست که هیچ گام غیرقابل برگشتی بردارد که باعث فشار اقتصادی بیشتری بر ایران شود یا باعث از بین رفتن پیشنهاد مذاکره دولت آینده بایدن باشد. این محاسبه احتمالاً دلیل اصلی واکنش منفعلانه رژیم نسبت به ترور اخیر محسن فخری‌زاده، دانشمند هسته‌ای، است که بسیاری از تندروها خواهان واکنش تلافی‌جویانه حکومت در پاسخ به آن بوده‌اند. خامنه‌ای تاکنون این درخواست‌ها را نادیده گرفته که بیانگر نگرش محتاطانه او نسبت به دولت آینده آمریكا و همزمان استیصال او برای لغو تحریم‌هاست.

*مهدی خلجی هموند پژوهشی خانواده لیبتسکی در انستیتو واشنگتن است.