درون رژیم ایران (بخش ۳): درماندگی اقتصادی سپاه پاسداران

همان‌گونه که در بخش ۱ و بخش ۲ این دیدبان سیاست‌گذاری توضیح داده شد، گفته می‌شود گروهی از فرماندهان ارشد سپاه پاسداران در ماه ژانویه با علی خامنه‌ای رهبر ایران ملاقات داشته‌اند و صورت‌جلسه ادعایی از این دیدار شامل شکایات گسترده درباره انسجام نیروها و مسیر جمهوری اسلامی است. اظهارات شرکت‌کنندگان سه مضمون را برجسته می‌کند: ‌فساد، سوءمدیریت، و تنگناهای مالی، که در پی جنبش اعتراضی اخیر هر کدام حیاتی تازه یافته‌اند.

فساد و بی‌کفایتی

مطابق صورت‌جلسه ادعایی، تعدادی از فرماندهان مشخصا از علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی انتقاد کرده‌اند. مثلا جالب است که پسر او را متهم به خودنمایی با ساعت مچی‌اش کردند که به اندازه درآمد متوسط چهار سال یک سرباز ارزش دارد. از قرار شمخانی هم جواب داده که دفتر او باخبر شده که فرزندان بسیاری از فرماندهان حدود ۱ میلیارد تومان در ماه (تقریبا ۲۰ هزار دلار به نرخ بازار آزاد) خرج می‌کنند ‌ــ‌بسیار بالاتر از آن‌چه که حقوق پدران‌شان اجازه می‌دهد. از فساد افراد رده‌بالای دیگر هم اسم برده شده است، از جمله کسانی که با صادق لاریجانی رییس سابق قوه قضاییه ارتباط داشته‌اند.

طی سال‌ها سپاه و شمخانی در مرکز اتهامات فراوان فساد بوده‌اند، و این همه گلایه، اگر صحت داشته باشد، معقول است. سپاه از طریق مکانیسم‌های مستقیم و غیرمستقیم نقشی مهم در بسیاری از بخش‌های اقتصادی بازی می‌کند؛ از جمله در بخش انرژی، ساخت و ساز، و حمل و نقل. این نقش فرصت‌های فراوانی برای فساد، دزدی، و خویشاوندسالاری ایجاد می‌کند.

یکی از معروف‌ترین موارد اخیر، «بنیاد تعاون سپاه» و یکی از زیرمجموعه‌های آن به اسم «هولدینگ یاس» بود که ظاهرا به نیروی قدس سپاه وابسته بود. سال گذشته، بعد از آنکه در جریان حسابرسی فاش شد که مقدار زیادی از پول این بنیاد ناپدید شده است، یک فایل صوتی درزکرده قدیمی از فرمانده وقت سپاه منتشر شد که درباره اختلاس در بنیاد تعاون سپاه و شهرداری تهران حرف می‌زد. در فایل صوتی یادشده مشخصا از چهره‌های مهم وقت نام برده شده بود؛ از جمله محمدباقر قالیباف که در زمان تخلف ادعاشده شهردار تهران بود، و نیز قاسم سلیمانی فرمانده فقید نیروی قدس و حسین طائب رییس وقت سازمان اطلاعات سپاه. رسانه‌های وابسته به سپاه صحت فایل صوتی را تایید کردند.

شمخانی هم با اتهامات فساد روبه‌رو شده است، از جمله برخی اتهامات که به دارایی املاک همسرش، تجارت دریایی پسرش، رابطه احتمالی برادرزاده‌اش با فروریختن یک ساختمان، و ساخت و ساز خانه دامادش مربوط بوده است. او این ادعاها را رد کرده است.

همچنین بنا به متن درزکرده ادعایی، برخی فرماندهان سپاه در جلسه ژانویه سرخوردگی خود را از بی‌کفایتی دولت ابراهیم رئیسی و سلف او ابراز کرده‌اند. گویا یکی از فرماندهان گلایه کرده که بی‌لیاقتی در میان مقامات استان البرز آن‌چنان شایع است که مدیر برق منطقه فرق بین کیلووات و مگاوات را نمی‌داند. از قرار، نفر دیگری گفته که مقامات آن‌چنان از نیازهای مردم بی‌خبر هستند که او شک دارد هیچ یک از فرماندهان حاضر از قیمت مرغ یا گوشت باخبر باشند. اگر این‌گونه حرف‌ها به دقت گزارش شده باشد، نشان می‌دهد به رغم کنترل کامل محافظه‌کاران بر تمام لایه‌های قدرت، برخی از فرماندهان قسم‌خورده نظام عمیقا از عملکرد رئیسی مایوس هستند.

مشکلات مالی

همین‌طور گویا فرماندهان سپاه از محدودیت منابع گلایه داشته‌اند. برخی از قرار گفته‌اند که حقوق‌ها با هزینه‌های زندگی همخوانی ندارد، به‌ویژه برای نظامیان عادی که سعی می‌کنند خانواده‌های خود را تامین کنند و فرزندان‌شان را به دانشگاه بفرستند. یکی از فرماندهان از نظامیانی یاد کرده که مجبور به داشتن چند شغل هستند، و فرمانده دیگر از نابرابری حقوق بین نیروهای مرزی (که با حملات قاچاقچیان و تروریست‌ها مواجه هستند) و آن‌هایی که مشاغل اداری در تهران دارند، گلایه کرده است. دو سردار سپاه هم، بنا به ادعای متن، از نیروهایی گفته‌اند که به ‌خاطر فروش اطلاعات محرمانه در ازای پول نقد دستگیر شده‌اند.

باز هم با توجه به بیماری اقتصاد کشور این گفته‌ها اصلا مایه تعجب نیست و تاکیدی است بر اینکه سپاه از مشکلات مالی ناشی از فساد، سوءمدیریت و تحریم‌های آمریکا مصون نیست. دولت ایران، به رغم مواجهه با وسیع‌ترین جنبش اعتراضی تاریخ جمهوری اسلامی، نتوانست منابع کافی برای افزایش بودجه سپاه ‌را ــ‌که مهم‌ترین نهاد امنیتی کشور است‌ــ‌ به اندازه‌ای تامین کند که همگام با تورم باشد. هرچند بودجه علنی شامل کل مخارج دفاعی نمی‌شود، اما شاخص مفیدی از توانمندی‌های مالی دولت ارائه می‌دهد. برای سال جاری شمسی، که هفته گذشته آغاز شد، دولت پیشنهاد یک‌سوم افزایش بودجه سپاه در مقایسه با سال گذشته را داد، ولی تورم سالانه در حال حاضر بالای ۵۰ درصد است و، بنابرین، بودجه سپاه در عمل کاهش خواهد داشت. حقوق کارمندان دولت و نظامیان هم دچار کاهش شده، چون افزایش‌های ۲۰ درصدی تاییدشده هم با تورم همخوانی ندارد. با وجود این، مجلس سعی کرد به برخی پرسنل سپاه معافیت مالی اعطا کند، خصوصا بسیج که از پرداخت برای برق، گاز، آب، فاضلاب، و شهرداری معاف شد.

پیامدها

صورت‌جلسه ملاقات اگر اصیل باشد، منعکس‌کننده نکته‌ای صریح است که اغلب در گفتگوها درباره بیماری اقتصاد ایران گم می‌شود ‌ــ‌یعنی، در نتیجهٔ تحریم‌های آمریکا، و همین‌طور سوءمدیریت داخلی و فساد رژیم، بخش‌های اساسی سپاه با فشار واقعی روبه‌روست. البته، دیگر بخش‌های سپاه از وضع موجود سود می‌برند: تحریم‌ها معمولا تجارت را به اشکال زیرزمینی سوق می‌دهند و نهادهای وابسته به سپاه از شبکه‌های خود برای دورزدن تحریم‌های آمریکا استفاده می‌کنند و در این مسیر بخشی از درآمد را برای خودشان برمی‌دارند.

در واقع، با توجه به پیچیدگی و منافع گوناگون سپاه نمی‌توان گفت سپاه دیدگاهی یکدست درباره تحریم‌ها، دیپلماسی با غرب، یا دولت کنونی دارد. کابینه رئیسی پر است از فرماندهان سابق سپاه و محافظه‌کاران و تندروها نهادهای دولتی را اداره می‌کنند ‌ــ‌وضعیتی که باعث شد بسیاری از تحلیل‌گران تصور کنند سپاه بزرگ‌ترین برنده ریاست‌جمهوری رئیسی است. اما معلوم است که برای بسیاری از اعضای این نیرو این‌طور نبوده است. گلایه‌های ادعایی درباره بی‌کفایتی دولت تاکیدی است بر عمق چالش‌های ساختاری ایران و مشکلاتی که شماری از نیروهای سپاه در تامین مخارج خود دارند.

هنری رُم هموند ارشد انستیتو واشنگتن است.